Nicolien van Vroonhoven: ‘Zonder cultuur geen democratie’

Tijdens de Academiedag van de Kunstensector in De Burcht in Amsterdam sprak Tweede Kamerlid en kunsthistorica Nicolien van Vroonhoven de Culturele Alliantie toe, een samenwerkingsverband van bestuurders en koepelorganisaties dat de belangen van kunst en cultuur richting politiek behartigt.

Nicolien waarschuwde voor de kwetsbare positie van cultuur in een steeds sterker gepolariseerde samenleving en pleitte voor meer onafhankelijkheid en transparantie: minder macht voor de minister bij benoemingen, diversere en transparantere cultuurfondsen en het Zweedse Kulturrådet als voorbeeld. “Zonder cultuur geen democratie, en zonder democratie geen vrijheid”, benadrukte zij.

Hieronder leest u haar bijdrage:

“We bevinden ons in een tijd waarin cultuur meer dan ooit onder druk staat, financieel, maar nog zorgelijker: politiek en maatschappelijk. En juist daarom is het zo belangrijk dat we hier samenkomen. Om te reflecteren, te kijken hoe we elkaar kunnen vinden en om vooruit te kijken. Want waar staan we?

Financiële druk

Afgelopen dinsdag werd de cultuurbegroting gepresenteerd. Het goede nieuws is dat er niet wordt bezuinigd. Maar dat is dan ook alles mee gezegd.

• Er is geen indexatie, geen compensatie voor stijgende kosten en geen langetermijnvisie. Dat wreekt zich.
• Meer dan honderd festivals verdwenen, vooral middelgrote tot tienduizend bezoekers.
• Steeds meer instellingen melden stijgende lasten en hogere energiekosten.

Het verdwijnen van middelgrote gezelschappen tast de kern van onze culturele infrastructuur aan.

Politieke storm en polarisatie

Meer nog dan de financiële situatie baart het politieke en maatschappelijke klimaat zorgen. Dit is een beleidsarme begroting van een dubbel demissionair kabinet. We leven in politiek roerige tijden. Populisme en polarisatie beheersen de Haagse arena en kunnen hun weerslag krijgen op de cultuursector.

• In de formatie streed NSC ervoor dat cultuur en media niet in handen van de PVV zouden vallen.
• De huidige BBB-minister begon zijn termijn met excuses voor een polariserende tweet, het vertrouwen wankelde vanaf dag één.
• Dit incident laat zien hoe fragiel de positie van cultuur is.

Wat vandaag applaus krijgt, kan morgen verboden worden. Wat vandaag satire is, kan morgen opruiing heten. Daarom zijn sterke waarborgen nodig: onafhankelijk, transparant en onwrikbaar.

Cultuur in een gepolariseerde samenleving

Niet alleen de politiek polariseert, ook de samenleving zelf doet dat. En dat heeft directe gevolgen op de podia. Denk aan:

• het Songfestival
• De discussies rond artiest Bob Vylan
• Geannuleerde optredens van artiesten met uitgesproken standpunten
• Cabaretiers zoals Lubach die bepaalde grappen niet meer durven maken

De politiek wil hier vaak op reageren, maar dat mag bijna niet, en terecht.

Vrijheid van meningsuiting blijft de kern:

• Artikel 7 van de Grondwet waarborgt de vrijheid van meningsuiting, ook voor kunstenaars
• Artikel 22 legt de overheid de zorgplicht op om voorwaarden te scheppen voor culturele ontplooiing
• Artikel 10 EVRM beschermt artistieke expressie, zelfs als die controversieel is

Kunst mag schuren, provoceren en confronteren. Dat is vaak de bedoeling.

Cultuur als fundament van de democratie

In autoritaire regimes wordt cultuur ingezet als propaganda. In Nederland kennen we gelukkig het besef van de waarde van een vrije cultuursector, als buffer tegen politieke beïnvloeding en tegen macht.

• Cultuur biedt ruimte voor kritiek, reflectie en verbeelding
• Democratie vereist dat burgers vrij kunnen spreken, cultuur is de oefenruimte voor die vrijheid
• In tijden van onderdrukking is cultuur vaak een vorm van verzet
• Musea, archieven en erfgoedinstellingen helpen ons onze geschiedenis te begrijpen

Democratie is geworteld in cultuur, en cultuur houdt die wortels levend.

Systemische risico’s

De culturele infrastructuur kent vier kwetsbaarheden:

1. Afhankelijkheid van ministeriële benoemingen, te veel invloed via raden, fondsen en musea.
2. Belangenverstrengeling, de sector is klein, beoordelaars werken vaak zelf in het veld.
3. Ons-kent-ons-netwerken, talent blijft buiten de deur, legitimiteit gaat verloren.
4. Gebrek aan transparantie, criteria en verantwoording zijn niet altijd helder.

Dit zijn geen details, dit zijn structurele kwetsbaarheden.

Hoe maken we de cultuursector weerbaar?

De cultuursector verdient een stevig fundament van onafhankelijkheid, transparantie en inclusie. Dit gaat niet alleen over cultuur, maar ook over het beschermen van onze democratie.

Daarom drie voorstellen:

1. Beperk de macht van de minister bij benoemingen.
• Stel een onafhankelijke benoemingscommissie in.
• De minister benoemt op basis van bindend advies.
• Vacatures openbaar, met duidelijke selectiecriteria en diversiteitseisen.
2. Maak beoordelingscommissies van de Cultuurfondsen transparanter en diverser.
• Beperk zittingstermijnen en voer roulatiebeleid in.
• Stel heldere toetsingscriteria op en verbeter verantwoording.
• Zorg voor brede culturele, regionale en sociale vertegenwoordiging.
• Laat commissies oordelen op basis van artistieke en maatschappelijke waarde, niet op politieke voorkeuren.
3. Onderzoek de Zweedse Kulturrådet als inspiratiebron.
• Onafhankelijke instantie die subsidies verdeelt met politiek op afstand.
• Transparante selectie, strikte regels tegen belangenverstrengeling, inclusie en jaarlijkse evaluatie.
• Het is een systeem dat vertrouwen wekt, en dat is precies wat we nodig hebben.

Zonder cultuur geen toekomst

De cultuursector is kwetsbaar, maar ook krachtig. Ze daagt uit, verbindt en verbeeldt. In tijden van polarisatie en politieke druk moeten wij haar beschermen – niet alleen met woorden, maar met daden. Een volgend kabinet moet deze voorstellen oppakken. Maar ook vakbonden, beroepsorganisaties en professionals moeten deze eisen blijven agenderen en samen de stem van de sector versterken. Want zonder cultuur geen democratie. En zonder democratie geen vrijheid. En zonder vrijheid geen toekomst. De cultuursector is de oefenruimte waar we leren wat vrijheid betekent. Waar we alternatieven durven te verbeelden. Waar we samen nadenken over wie we willen zijn. Laten we die ruimte beschermen.

Voor onszelf. Voor onze kinderen. Voor de toekomst van onze democratie".