23 okt 2025
Onze rechtsstaat is niet links en ook niet rechts, hij is van iedereen en heeft bewaking en bescherming nodig. NSC wil dat burgers hun recht kunnen halen ten opzichte van de overheid. De rechtsstaat moet ervoor zorgen dat recht boven macht gaat en zij moet een vangnet zijn voor mensen in de knel.
Door Judith Uitermark
Hoewel de ‘democratische rechtsstaat’ voor velen zal klinken als een abstract en wellicht stoffig begrip, gaat het om iets heel wezenlijks. De rechtsstaat gaat over het verlangen naar vrijheid van en voor iedere burger. De waardigheid van elk mens brengt mee dat eenieder aanspraak mag maken op vrijheid. De staat en je medeburgers moeten je ruimte bieden. De rechtsstaat geeft vrijheid en zekerheid. Want voor de wet is iedereen gelijk en in een rechtsstaat is niemand machtiger dan de wet. Ook -en vooral- de overheid niet.
Een goed functionerende rechtsstaat is juist het belangrijkste vangnet dat de mensen in ons land moet beschermen tegen willekeur en onrecht. Het dient ervoor te zorgen dat zelfs als de overheid fouten maakt, jij als burger niet machteloos hoort te staan. De rechtsstaat zorgt er bijvoorbeeld voor dat de overheid je niet zomaar kan afluisteren, oppakken, bestraffen. Niet zomaar van je rechten kan beroven. Dat je uitkering of toeslag niet ten onrechte wordt stopgezet of pardoes en zonder pardon wordt teruggevorderd. Als dat toch gebeurt, is er een onafhankelijke rechter die dit kan terugdraaien. En als de wetten zelf oneerlijk blijken te zijn, kan de democratie ze aanpassen.
Maar onze rechtsstaat kampt met een groot probleem, namelijk dat burgers te vaak hun recht niet kunnen halen ten opzichte van de overheid. Het vangnet van de rechtsstaat bleek vele gaten te hebben. Mensen vielen er dwars doorheen. Onder de kabinetten Rutte erodeerde de rechtsstaat, de gevolgen staan beschreven in de rapporten ‘De gebroken belofte van de rechtsstaat’ en ‘Blind voor mens en recht’. De slachtoffers van de toeslagenaffaire en Groningen zijn de meest zichtbare die door het vangnet heen vielen. Maar daar houdt het helaas niet op, de patronen die dat hebben veroorzaakt hebben gaten op vele plekken veroorzaakt. De opgave is daarom taai en groot en het systeem is zwak. De oplossing is niet eenvoudig en vraagt om doordachte hervormingen en herstel. Nieuw Sociaal Contract is mede daarvoor opgericht. We maakten een wet om het verbod voor rechters om wetten aan de Grondwet te toetsen af te schaffen en daarbij ook aan een speciaal Grondwettelijk Hof. Aan het recht van burgers om zich te vergissen zodat een fout niet meteen grote gevolgen heeft, aan het begrijpelijker maken van besluiten van de overheid en aan het verbeteren van de toegang tot de rechter. Maar terwijl wij werkten aan het onderhoud van de rechtsstaat, gaat de uitholling van binnenuit door en komen er aanvallen van buitenaf bij.
NSC maakt zich zorgen over de werking van de rechtsstaat en die zorgen nemen toe. Daarin staan wij niet alleen. Het Sociaal Cultureel Planbureau (CPB) concludeerde dat mensen weinig invloed denken te hebben op maatschappelijke problemen en dat zij willen dat de politiek met oplossingen komt, maar dat in hun ogen niet doet. En ook advocaten en juristen maken zich grote zorgen, zoals blijkt uit het deze week door de Nederlandse Orde van Advocaten (NOvA) uitgebrachte rapport waarin is beoordeeld hoe alle partijprogramma’s voor de aankomende Tweede Kamerverkiezingen scoren op rechtsstatelijkheid. Dit terwijl het vangnet van de rechtsstaat juist noodzakelijk is om mensen te beschermen! Als we dit vangnet niet op orde brengen en houden, blijft het gebeuren dat mensen tussen wal en schip raken en daar vervolgens nauwelijks meer uit komen. Neem het toeslagenschandaal. Door fouten van de overheid zijn tienduizenden (kwetsbare) mensen in de knel geraakt: ouders die onterecht als fraudeur werden bestempeld en alles kwijtraakten, hun spaargeld, hun huis, soms zelfs hun kinderen. Of neem het huidige WIA-schandaal: de mensen die jarenlang ten onrechte geen WIA-uitkering kregen. Terwijl zij kampten met ziekte en onzekerheid, werden hun aanvragen keer op keer afgewezen op basis van verkeerde beoordelingen, waardoor zij diep in de schulden belandden of letterlijk ziek werden van de stress.
Duidelijke wetgeving die fouten corrigeert in plaats van verergert, oplettendheid en oog voor mensen bij dienaren van de overheid en een rechtvaardige behandeling in procedures hadden dit kunnen en moeten voorkomen. Zonder een sterke rechtsstaat heeft een burger in zo’n situatie geen vangnet, geen stem en geen bescherming. Dat mag in Nederland nooit gebeuren. Juist daarom heeft NSC het zo vaak over de rechtsstaat. Om ervoor te zorgen dat de macht wordt verdeeld, wordt begrensd en gecontroleerd. Dat mensen niet ten prooi vallen aan willekeur, geen slachtoffer worden van onrecht in wetgeving en uitvoering, er geen ongelijkheid voor de wet ontstaat en zij niet aan hun lot worden overgelaten als de overheid fouten maakt.
Het is gevaarlijk als de rechtsstaat wordt neergezet als hindermacht. Als iets vervelends dat de weg naar goede besluiten en oplossingen in de weg zit. Het is risicovol als de politieke wil begin- en eindpunt van handelen wordt en het recht daaraan ondergeschikt wordt gemaakt. De rechtsstaat gaat namelijk over de fundamentele vrijheid van mensen en over de waardigheid van het menselijk bestaan. Daarom is een goed functionerende rechtsstaat van cruciaal belang voor ons allemaal. Tegelijkertijd is de rechtsstaat nooit af en staat zij niet stil. Ze moet meebewegen met de tijd en de uitdagingen en problemen die in deze tijd op onze weg liggen. Wetten kunnen en moeten dus ook veranderd kunnen worden om huidige en toekomstige problemen op tijd en adequaat op te kunnen lossen. Die verandering moet echter wel plaatsvinden binnen de bredere kaders van het recht.
Dat de politiek in toenemende mate op gespannen voet kan komen te staan met de fundamentele beginselen van de rechtsstaat, is te lezen in het rapport van de Commissie rechtsstatelijke toets verkiezingsprogramma’s 2025 die de NOvA heeft laten opstellen. In deze Quickscan staan meer rode vlaggen dan in de jaren hiervoor, namelijk 105. PVV, Forum voor Democratie, JA21, BBB en ook SGP krijgen allemaal meer dan 10 en sommige zelfs meer dan 20 rode vlaggen. Op onderwerpen die variëren van grondrechten schendingen (zoals de vrijheid van onderwijs en godsdienst) tot veiligheid (zoals het uitleveren van verdachten naar landen die de doodstraf kennen). Een ongekend aantal rode vlaggen is uitgedeeld op het thema asiel en migratie. Het gaat om bijvoorbeeld om voorstellen tot een volledige asielstop en een stop op gezinshereniging, die in strijd zijn met de rechtsstaat.
Naast de 18 groene vlaggen waarmee de NOvA de voorstellen van NSC als versterkend voor de rechtsstaat beoordeelt, en 6 gele vlaggen, worden er twee punten rood gevlagd: een punt omtrent het verbieden van gezichtsbedekking bij demonstraties en een punt over het versoberen van de opvang van overlastgevende en kansarme asielzoekers. Het is jammer en ook niet terecht dat deze twee punten negatief worden beoordeeld. Het demonstratierecht zien wij als een groot goed en een zeer belangrijk grondrecht om je mening te laten horen en zien in de openbare ruimte. Wat wij willen, is niet zozeer een beperking van het demonstratierecht, maar door het verbod werken we toe naar een nieuwe normstelling: bij demonstreren in de openbare ruimte zal het uitgangspunt wat ons betreft voortaan moeten worden dat je in het openbaar met open vizier van je laat horen. Dit verbod is niet absoluut want het toestaan van uitzonderingen om veiligheidsredenen moet daarbij mogelijk zijn. Het komt dan aan op een zorgvuldige uitwerking. Te denken valt aan bijvoorbeeld een uitzondering voor Iraanse dissidenten die demonstreren bij de Iraanse ambassade. Over de asielzoekersopvang haalt de NOvA rechtspraak aan die gaat over opvang van asielzoekers in het algemeen, waaruit blijkt dat die opvang niet voldeed. NSC vindt het belangrijk dat onze opvang goed is voor mensen die echt bescherming nodig hebben. Voor de opvang van de groep asielzoekers die weinig kans maakt op asiel zetten we in op gepast sobere, tijdelijke opvang die is gericht op snelle terugkeer en worden overlastgevende asielzoekers zeer streng aangepakt.
Een belangrijk kenmerk van het recht is dat het meer omvat dan de wet alleen. Dat we er allemaal aan gebonden zijn. Dat het recht moet aansluiten bij de werkelijkheid. Dat er ruimte moet zijn om de feiten en omstandigheden mee te laten wegen en ingrijpen in burgerlijke vrijheden alleen kan als dat noodzakelijk is èn op passende wijze gebeurt. Dat er oog is voor de menselijke maat. Bij een rechtsstaat hoort dat de wet geldt voor iedereen en dus niemand boven de wet staat en dat de macht wordt verdeeld en wordt begrensd door tegenmacht. Dat de fundamentele vrijheden van burgers worden beschermd en dat burgers daarvoor goede toegang hebben tot rechtsbijstand en tot onafhankelijke en onpartijdige rechters die daarop toezien.
Dat de beroepsvereniging van de advocatuur, die zo’n belangrijke rol speelt in onze rechtsstaat en burgers bijstand bieden in rechte, juist ook in zaken waarin deze burgers te maken kregen met een onrechtvaardige overheid, de politieke plannen uit de verkiezingsprogramma’s laat beoordelen op (anti)rechtsstatelijkheid, is zinvol. Het is wel belangrijk om daar strikt naar te kijken. Het belangrijkste hierin zijn de rode vlaggen want die gaan over de ondergrens. Opvallend is ook dat de machtenscheiding en checks en balances weinig lijkt mee te wegen als criterium om te bepalen of een partij de rechtsstaat versterkt of juist niet. Dit terwijl het hier juist gaat om een kernelement van de rechtsstaat dat ervoor zorgt dat er nooit machtsconcentratie kan ontstaan in een land. Wat ons betreft teleurstellend omdat NSC veel voorstellen doet die juist moeten helpen voorkomen dat bepaalde instituties en machtsdragers tè machtig worden. Denk bijvoorbeeld aan integriteitsregelingen en het versterken van de positie van de inspecties. Het aantal groene voorstellen had dan bij NSC nog hoger uitgekomen.
Waakzaamheid is geboden want onze democratische rechtsstaat ís geen rustig bezit. Onze rechtsstaat is niet links en ook niet rechts, we moeten bewaken dat zij van ons allemaal is en iedereen moet beschermen. Want recht gaat boven macht.
